Тыва кижиге чаш төл дээрге бурганның хайырлаан кончуг улуг аас-кежии болур. Чаш төл–бүзүрелдиң, идегелдиң, ынакшылдың, чоннуң амыдыралының үзүктел чогунуң бадыткалы.
Бурун шагдан тура өгбелеривис иштиг херээжен кижини кончуг хүндүлээр, хумагалаар, камнаар чораан. Чүге дизе иштиг херээжен кижи өске херээжен кижилерден бодунуң онза байдалы-биле ылгалып, чаа чуртталганың чаяакчызы болуп чоруур. Тывалар кижиниң байы ажы-төлүнде деп санап, иштиг иеге онза камныг хамаарылгалыг туран.
Ынчангаш иштиг херээжен кижиниң кадыкшылынче улугкичээнгейни салып чораан. Чүге дээрге кадык авадан кадык тел төрүттүнер дээр-ле болгай.
Ынчангаш тыва чон бурун шагдан тура иштиг херээжен кижикандыг-бир багай чүвеге таварышпазын дээш, ооң сагыш-сеткилин болгаш мага-бодун багай чүүлдерден камгалап, ие кижиниң иштиг турар үезинде сагыыр хоругларын даңзылап доктааткан:
- Иштиг-сааттыг кижиниң дилээн чүвезин албан бээр чораан, оон башка ол ымзаны бээр, харын-даа эмии ыжып болур.
- Арагалап, таакпылап болбас, чүге дээрге арага болгаш таакпы төрүттүнер чаш төлдүң кадыкшылынга хоралыг. Кижиниң кадыкшылынга арага болгаш таакпының хоразы улуг дээрзин бүгү делегейниң эмчилери бадыткаан.
- Келир үеде ие болур кижи хей кижи чыылган черже барып болбас. Ылаңгыя чок апарган кижинисөөлгү орукче үдептурар черже, ол ышкаш орнукшудулга ёзулалынга киржип болбас.
- Аар ажыл кылбас, аар чүве көдүрбес. Бодунга хала чок болгаш кадыынга тааржыр чиик ажылды кылып болур. Сергек болгаш шимченгир херээжен кижи чиик божуур. Шуут ажыл кылбайн олуруптар болза, иштинде чаш төл эртир өзүп, кили улгады бээр. Ындыг таварылгада бергедежип чиигээр.
- Төрүттүнмээн чаш уругну манавас. Чырык ертемчейже кээр дээн кижи бодунуң үезинде моорлап келир.
- Эзер чок аътка халдып база аъттыг кижи артынга ушкажып болбас. Божуурда бергедежип болур, уруг сыртыы саадап болур.
- Орай-дүне чааскаан үнмес, ырак чер чорбас. Караңгыда хей чүве көргеш, иштиг ие коргуп болур. Хенертен коргуушкун иштиг кижиниң сагыш-сеткилиниң байдалынга багай салдарлыг болур.
- Будун доңуруп болбас.
- Хорадавас, ыглавас, кылыктанмас, бак сагыштутпас, аас-дыл кылбас. Иштиг ие кижиниң сагыш-сеткилиниң байдалы иштинде чыдар чаш төлүнге салдарлыг. Ынчангаш хөңнү чок кижилер-биле харылзаа, чугаа тутпас, аас-дыл үндүрген улус чанынга туруп болбас.
- Аргыттынып, дааранып болбас, ине-хендир тутпас. Чүге дизе ижин иштинде чаш төл авазының кылып турар кылдыныгларын өттүнүп, шимчептурар болур. Ынчангаш авазы дааранып, аргыттынып эгелээрге, чаш төл ооң аайы-биле хөй шимчээшкиннерни кылып, бодунуң хирнинге ораажып болурунуң айыылы бар.
- Хымыш, калгак чылгавас. Чүге дизе төрүттүнген төл тас кылдыр төрүттүнүп кээп болур деп чугаалар турган.
- Ижин иштинде чаш төл аажок шимченгир болур болза, авазы аңаа ыры ырлап бээр болза, кончуг таарымчалыг.Иезиниң ижининге тургаш-ла, өпей ыры дыңнап өскен уруглар каржы сеткили чок, буянныг, эки кижилер болур.
- Иштиг херээжен кижи бодунуң иштинде чаш төлү-биле көзүлбес быжыг харылзаалыг болганда, бодунуң сагыш-сеткилин оожургадып, черле муңгаратпайн, долгандыр турар бойдустү магадап, чараш чүүлдерже кичээнгейин салып чорза эки.
- Иштиг ие кижи шагзырап, баксыраар болза, улгады берген өгбе кижи ону артыжаар болза эки. Артыштың чыды оожургадыр, дүвүрелден чазыктырарынга дузалаар. Харын-даа өгнүң иштинде янзы-бүрү багай энергиядан арыглаар.
- Амгы үеде иштиг херээжен кижилер иштин көзүлдүр кеттинип алган болур. Өгбелеривистиң чагып чорааны ёзугаар, тыва иштиг херээжен кижи иштин улуска көргүспес чораан. Чүге дизе артык сеткилдиг улустуң багай сагыжы чеде берип болур.
Акушерка Конгар Наталья Андреевнанын кылган ажылы.
Тыва Республиканың Кадык камгалал яамызы
Аарыгларга удур кадыкшылга төвү